तीर्थयात्रा डायरी २०७८

नेपालको चारघाम मध्येको एक धाम मानिने रिडी क्षेत्रमा श्राद्ध गर्ने तथा केही धार्मिक स्थानहरूको दर्शन गर्ने उद्देश्यले दशैंकाे त्रयोदशीका दिन २०७८ कार्तिक १ गतेका दिन बिहान सानाे गाडीमा ९ जनाकाे टाेली प्रस्थान गर्ने हाम्रो पूर्वनिर्धारित कार्यक्रम थियोे । तर भ्रमणकाे केही घण्टा अघिमात्रै भ्रमण टाेलीका केही सदस्यहरुलाई छेकथुन परेको कारण अन्तिम समयमा आएर हाम्रो भ्रमण कार्यक्रम अकस्मात् स्थगित गर्नुपर्ने अवस्था आयो । जाने सबै तैयारी भईसकेपछि अन्तिम समयमा जान नमिल्दा ज्यादै खल्लो महसुुस भयाे । हामीलाई यात्रामा लैजान भाेलिपल्ट बिहान ५ बजे आउने तय भएको गाडीलाई फाेन गरेर भ्रमण राेकिएकाे जानकारी गरायौं । राति राम्ररी निन्द्रा लागेन । साँझदेखि गडबडीएकाे माैसमका कारण रातिबाट हुरी बतास र चट्याङ सहित मुसलधारे पानी पर्न थाल्याे । बिहानसम्म पनि पानी पर्न राेकिएकाे थिएन । साे बेमौसमी बर्षाका कारण देशभर बाढी पहिरो आउँदा व्यापक मात्रामा जनधनको क्षति भएकाे, सडक अवरुद्ध भएर सयाैं सवारीसाधन र यात्रुहरु बिचल्लीमा परेका खबरहरु सार्वजनिक भए । अनि लाग्याे, शायद यस्तै बिपत्तिबाट हामीलाई बचाउन नै भगवानले हाम्रो पूर्वनिर्धारित भ्रमण कार्यक्रम स्थगित गरिदिनु भएकाे पाे हाे कि !

भ्रमणको सबै तैयारी भईसकेकाले मन्दिर जाने भाकल पूरा गर्न पुन: अर्को समय तालिका निर्धारण गर्ने सल्लाह हुँदा, कार्तिक २४ गतेका लागि कार्यक्रम तय भयाे । हामी भ्रमणमा जाने कार्यक्रम थाहा पाउनुभएका आफन्त, इष्टमित्र र छरछिमेकीहरुले आफूहरु पनि जानका लागि ईच्छुक भएको बताउनु भएपछि नामावली संकलन गर्दै जाँदा ठूलै गाडी भरिने अबस्था देखियो । यसपछि, हामीलाई पटकपटक तीर्थयात्रामा लैजानु भएका श्री हरिशरणम् तीर्थयात्रा समितिका प्राेप्राइटर माेहनप्रसाद अधिकारीसंग बसेर छलफल गरि प्रसिद्ध तीर्थस्थलहरु रिडी (रुरु क्षेत्र), स्वर्गद्वारी, सुपादेउराली, छाब्दी बाराही र शाश्वत धाम लगायतका स्थानहरुमा ठूलै बस लिएर जाने प्याकेज तैयार गरियो । प्याकेजमा बिहान बेलुकीकाे खाना, रातिको बास र बसभाडा समावेश थियाे । भ्रमणकाे दिन नजिकिँदै गर्दा जान इच्छुकहरु बसकाे सिट क्षमताभन्दा बढी हुन पुगेकाले कतिपयलाई विनम्रतापूर्वक अस्विकार गर्नेुपर्ने अवस्था आयाे । जान नपाएको भनेर काेही काेही त रिसाउनु पनि भयाे । अन्ततः २९ जनाकाे नाम भ्रमण टाेलीमा समावेश भई कार्तिक २४ गते बुधबार बिहान ०४:१५ बजे कुमारीगालबाट यात्राका लागि बस प्रस्थान गर्ने पक्का भयाे ।

हाम्रो यात्रा टोली

छठ पर्वका दिन अर्थात् कार्तिक २४ गते बिहान ०४:०० बजे गाडी लिएर माेहनदाइ आउनुभयो । हामी ८ जना चढेपछि मैतीदेवी, अनामनगर, तीनकुने, ग्वार्काे, सातदोबाटो, थसिखेल, एकान्तकुना, बागडाेल, कलंकी र थानकोटबाट निर्धारित तीर्थयात्री टिप्दै गाडी अघि बढ्याे । केही स्थानमा यात्री समयमै ननिस्केर कुर्नुपर्दा यात्राको सुरुवातमा थाेरै विलम्ब भयाे । कार्तिक नसकिएको भएतापनि उपत्यकाको माैसममा निकै चिसाेपना आईसकेकाे महसुुस भयाे । गाडीमा बजेकाे सुमधुर भजन सुन्दै हामी अघि बढ्यौं । खानीखाेला पुगेर चियापानका लागि बस राेकियाे । त्यहाँ चियापान र शाैचादी कार्य सकेर, पाल्पाको रिडी (रुरु क्षेत्र) मा रात्रि बसाइका लागि पुग्ने लक्ष्यका साथ हामी चढेको गाडी अगाडि हुँइकियाे । चितवनको नारायणगढ पुगेपछि बसमा पुनः २ जना  यात्रु थपिनुभयाे । अब हाम्रो टाेली २९ जना तीर्थयात्री र ५ जना चालक तथा ब्यवस्थापक दल गरि ३४ सदस्यीय भयाे । गाडीको रफ्तारसंगै बिहान करिव ११:३० बजे हामी सीजी भवन अर्थात् शाश्वत धाम अघि पुगेर राेकियाैं । व्यवस्थापक टाेली सीजी भवन संगैकाे चाैरमा खाने पकाउने तरखरमा जुट्याे भने हामी शाश्वत धाम अवलोकन गर्न गयाैं ।

नवलपरासीको मुख्य आकर्षणकाे रुपमा रहेकाे शाश्वत धाम देवचुली र वरचुली पहाडको काखमा ७ विगाहा क्षेत्रफलमा फैलिएको छ ।यस धामको मध्य भागमा दक्षिण भारतीय शैलीमा अत्यन्तै मनमोहक बुट्टेदार मन्दिर ‘अम्केश्वर शिव मन्दिर‘ को स्थापना गरि मन्दिरलाई चारैतिरबाट सर्वतिर्थ सरोबर तालले घेरिएको छ । मन्दिरभित्र विभिन्न देवीदेवताको आकर्षक मुर्तिहरु राखिएका छन् । मन्दिरको तल धार्मिक संग्रहालय छ । मन्दिरसँगै जोडिएको तालको चारै कुनामा पानीको फोहोरा र विभिन्न रङ्गका बत्ती जोडिएका छन् । धाम परिसरमा विभिन्न धार्मिक र सांस्कृतिक झाँकीहरु पनि बनाइएको छ, जसले पर्यटकहरुलाई लोभ्याउने गरेको छ ।

शाश्वत धाममा हामी

करिब एकघण्टा शाश्वत धाम घुमेर फर्कंदा खाना तैयार भइसकेको थियोे । खाना खाएर १ बजे हाम्रो गाडी पुन: त्यहाँबाट आफ्नो गन्तव्य तर्फ अघि बढ्यो । दाउन्ने पुग्दा नपुग्दै हाम्रो सवारी जाममा पर्‍यो । धुलाम्मे बाटाे त्यसमाथि उखरमाउलाे गर्मी, बेलाबेलामा पञ्चमीकाे पाइला सारे जसरी गाडी अघि बढ्थ्याे । त्रिवेणी जाने क्रममा एकबर्ष अघि यता आउँदा भाेगेकाे लामो जाम अहिलेपनि उस्तै देख्दा, व्यस्त सडकमा बर्षाैं देखि भईरहेको समस्या समाधान गर्नमा उदासिन सरकारी संयन्त्र र देशमा विकासको लहर आएको भाषण ठाेक्ने नेतृत्वकर्ताहरु सम्झेर दिक्क लाग्याे । यहाँकाे पट्यारलाग्दाे जाममा करिब ४-५ घण्टा बितायाैं । यसै जामकाे कारण त्यसदिनकाे लक्ष्य रिडी क्षेत्र पुग्न नसकि हामीले बुटवलमै रात बिताउनु पर्‍यो । त्यहाँको सनराइज हाेटेलमा रातिको खाना खाईवरी सुत्दा १० बजिसकेकाे थियोे ।भाेलिपल्ट बिहान करिव ६ बजे हामी रिडीका लागि प्रस्थान गर्‍यौं । माैसम चिसाे थियोे । बाटोका हरियाली, नजिकै छर्लङ्ग देखिएका हिमश्रृङ्खलाहरु र बाक्लो कुहिराेले ढाकेकाे बस्तीका मनमाेहक दृश्यले मन आनन्दीत बनायाे । प्रकृतिको सुन्दरतामा रमाउँदै बिहान ०८-३० बजेतिर रिडी पुगियाे ।

रुरु क्षेत्र जसलाई रिडीको नामले समेत चिन्ने गरिन्छ, याे अर्घाखाँचीबाट आएको रिडी नदी र मुक्तिनाथबाट आएको कालीगण्डकी नदीको संगममा अवस्थित एक धार्मिक र सांस्कृतिक स्थान हो। यो स्थानको बारेमा बिभिन्न हिन्दु पुराण तथा शास्त्रहरूमा उल्लेख भएको पाइन्छ। यो धार्मिक क्षेत्र गुल्मी, पाल्पा र स्याङ्जा जिल्ला संग जाेडिएको छ । 

रिडीकाे गुल्मी, पाल्पा र स्याङ्जा जिल्ला जाेड्ने पुल

यस स्थानलाई नेपालको बनारस भनेर पनि चिन्ने गरिन्छ । याे हिन्दुहरुको लागि पवित्र घाट हो। माघे सङ्क्रान्तिको तीन दिनसम्म यो क्षेत्रमा 'रिडी मेला' आयोजना गरिन्छ। रुरु क्षेत्रमा ऋषिकेश भगवानकाे मन्दिर छ । यस ऋषिकेश परिसरलाई युनेस्कोले सम्भावित विश्व सम्पदा क्षेत्र सूचीमा सामेल गरेको छ। भगवान बिष्णुकाे प्रतीकको रूपमा मानिने शालिग्राम, यस क्षेत्र भएर बग्ने कालीगण्डकी नदीको तटीय क्षेत्रमा पाउने गरिन्छ । यस क्षेत्रलाई नेपालको चारधाम (पशुपति क्षेत्र, मुक्ति क्षेत्र, बराह क्षेत्र र रुरु क्षेत्र) मध्येको एक धाम मानिन्छ ।

रुरुक्षेत्रमा श्राद्ध गर्दै

हामीले यहाँ स्नान, दान र श्राद्द गर्‍यौं । केहीले पितृका नाममा सिदा दान गर्नुभयो । पारिलाे घामका कारण गर्मिकाे महसुुस भईरहेकाे थियो । यस पछि त्यहाँ अवस्थित हृषिकेश भगवानकाे मन्दिरमा पूजाअर्चना र दर्शन गरेर खानपिन सकि हामी दिनको १२:१५ बजे स्वर्गद्वारी जानका लागि प्यूठानतर्फ लाग्यौं । लगातारको गुडाई पछि दिन ढल्कनै लाग्दा दाङको भालुवाङ पुगेर चिया नास्ता गर्ने काम भयाे । राति ८:३० बजेतिर हामी स्वर्गद्वारी पुग्न १४ किलोमिटर वरै पर्ने भिङ्ग्री भन्ने स्थानमा पुग्यौं । यहाँको स्वर्गद्वारी हाेटेलमा हाम्रो बसाइकाे ब्यवस्था भयाे । खाना पकाएर खाईवरी सुत्दा रातको १० बजेको थियोे ।

भाेलिपल्ट बिहान नित्यकर्म सकेर स्वर्गद्वारी जाने तरखरमा लागियाे । २-३ दिनअघि गएको पहिरोले केही बाटाे छेकिएकाे र केही चर्किएकोले हाेटेल सञ्चालक भाइले हामीलाई बसमा नगई जिपमा जाने सल्लाह दिए । माेहन दाइले २ वटा जिप मगाउनु भयाे । बिहान ०६:३० बजे हामी जिपमा स्वर्गद्वारी तर्फ उकालो चढ्याैं । बाटाेकाे अवस्था देख्दा बसमा नआएर राम्रो गरेछाैं भन्ने लाग्यो । पहिलो जिप अलि अगाडि थियोे । पहिरो गएकाे बाटोमा पर्ने एउटा उकालोकाे घुमाउरो माेडमा हामी चढेको जिप केही चिप्लिएर पछाडि सर्न थाल्यो । तल ठाडो भिर थियाे । चालकले २-३ पटकको प्रयासमा जिपलाई बिस्तारै सकुशल अघि बढाए । संभावित दुर्घटनाको आशंकाले त्रसित भई मनमनै आत्तिएका हामीले ढुक्ककाे स्वास फेर्‍याैं । करिबकरिब एकघण्टाकाे जिप यात्रा पछि स्वर्गद्वारी आश्रमको प्रवेशद्वार पुगियाे । त्यहाँबाट एक किलोमिटर भन्दा बढी सिंढीहरू उक्लनु पर्ने रहेछ । हिंड्न नसक्नेलाई घाेडाकाे पनि ब्यवस्था थियो । ढुंगा छापेका सिंढी निकै सुबिधाजनक थिए । झण्डै आधा घण्टामा हामी स्वर्गद्वारी आश्रम पुग्यौं । अग्लो टुप्पोमा पारिलाे घाम, वरिपरि छर्लङ्गै देखिएका हिमश्रृङ्खला, हरियाली, वटुकहरुले वाचन गरेका वेद मन्त्रका ध्वनि र मनमाेहक बाताबरण देख्दा स्वर्गमै पुगेको अनुभूति भयाे ।

स्वर्गद्वारी प्रवेश द्वार

नेपालका प्राचीन धार्मिक स्थलमध्येकाे एक स्वर्गद्वारी आश्रम प्युठान जिल्लामा अवस्थित प्रमुख धार्मिक पर्यटकीय स्थल हो । पौराणिक कालमा पाण्डवहरू स्वर्ग जाँदा यहाँको बाटो भएर गएको हुनाले यस स्थानलाई स्वर्गकाे द्वार अर्थात् स्वर्गद्वारी भनिएको हाे भन्ने जनविश्वास छ । याे ऋषिहरूकाे तपाेभूमि हाे र भगवान ब्रह्मा स्वयंले समेत यहाँ तपस्या गरेकाे जनश्रुति छ । यस आश्रमकाे अग्निकुण्डमा बालतपस्वी १०८ महाप्रभुले वेदका मन्त्रद्वारा प्रज्वलित गर्नुभएको पवित्र अग्नि हालसम्म पनि अखण्डरुपमा बलिरहेकाे छ । बेद मन्त्र द्वारा हवन पूजा गरिने उक्त हवनकुण्डको विभुतीलाई यहाँको प्रसादको रूपमा ग्रहण गरिन्छ । उक्त विभुती ग्रहण गर्दा रोग व्याधि नलाग्ने विश्वास छ । स्वर्गद्वारी महाप्रभुको दर्शन गर्नाले पुण्यार्जन र मनोकांक्षा पूरा हुने विश्वास गरिन्छ । प्रत्येक बर्ष वैशाख पूर्णिमा/बुद्ध जयन्ती र उधाैली/उभाैलीको अवसरमा यहाँ मेला लाग्ने गर्छ ।

हामीले स्वर्गद्वारी महाप्रभुकाे समाधिस्थलमा पूजाअर्चना, दर्शन र दीप प्रज्वलन गर्‍यौं । हवन सामाग्री र गाईका लागि पीठाे, नून, चामल आदि हस्तान्तरण गरियाे । गाेवर्धन पर्वत, स्नान कुण्ड, वेदाश्रम, हवन कुण्ड, गुफा, गाैशाला, खेती, हेलिप्याड आदिकाे अवलोकन भयाे । हामीले करिव ३ घण्टा समय बितायाैं । बाताबरण यस्तो थियोे कि, मनले फर्कन मानिरहेकाे थिएन । तर बाध्यता थियाे, हामी ओर्लियाैं । पहिलेकै जिपबाट राति बसेकाे हाेटेल पुग्दा खाना तयार थियाे । प्रफुल्लित मनले खाना खायौं । हाम्रो अबको लक्ष्य अर्घाखाँचीकाे सुपादेउराली मन्दिर पुग्नु थियोे । दिनकाे १ बजे हामीले त्यहाँबाट प्रस्थान गर्‍यौं ।

अर्घाखाँची तर्फकाे बाटो त्यति राम्रो थिएन । ५ घण्टाकाे निरन्तर यात्रा पछि बेलुकी ६ बजे सुपादेउराली पुगियो । साँझकाे आरती सकेर मन्दिर बन्द भईसकेकाे रहेछ । बिजुली बत्ती गएकाले मन्दिरक्षेत्र अन्धकार थियाे । हामीले बाहिरबाट दर्शन गर्‍यौं । मन्दिरभन्दा ५-७ मिनेट परको हाेटेलमा हाम्राे बसाइ भयाे । यहाँ भने चाँडै नै खानपिन सकियाे । ८ बजेतिर हामी आआफ्नो काेठामा पुगेर सुत्याैं । थकाइले हाेला मस्त निन्द्रा लाग्याे । भाेलि बिहान हाेटेलमै नुवाइधुवाइ गरि ०४:३० बजे मन्दिर गयाैं । ८-१० जना दर्शनार्थीहरु लाइनमा बसिसकेका थिए । हामी पनि लामबद्ध भयाैं । ०५ बजे मन्दिर खुलेर नित्यपूजा सकेपछि हामीले पूजाआजा र दर्शन गर्‍यौं । शनिवारकाे दिन भएकालेे बलि चढाउनेहरु पनि देखिन्थे ।

सुपादेउरालीको मूर्ति

अर्घाखाँची जिल्लाको मध्यभागमा अवस्थित सुपा देउराली नेपालको प्रसिद्ध देवीस्थलमध्येको एक हो। सुपादेवी स्थानीय क्षेत्रमा आस्थाकी प्रतीक मानिन्छिन् । याे मन्दिर  नरपानी र फलामे दुई अग्ला महाभारतको बीच अधिक उचाइको भञ्ज्याङमा अवस्थित छ। सयौं फिटमाथिबाट मन्दिरको पूर्वमा खस्ने सुपा खोलाको आकर्षक प्राकृतिक छाँगोले प्रत्येक यात्रुको मन लोभ्याउँछ। सुपा देउराली मन्दिर प्यागाेडा शैलीमा बनेको छ । यो मन्दिरको दर्शन गर्नाले मनोकाँक्षा पुरा हुने विश्वास गरिन्छ । साँच्चै नै हाम्रो देश मन्दिरै मन्दिरको शहर हाे भनेर त्यसै प्रख्यात भएको हाेईन रहेछ । हामी जहाँ जान्छौ त्यहाँ कुनै न कुनै महत्व बोकेका धार्मिक स्थल र मठ मन्दिरहरु भेट्न सक्छौ ।

सुपादेउराली मन्दिर परिसर

मन्दिर दर्शन पछि हामी हाेटेल फर्कियाैं । चिया र हल्का नास्ता गरेर बिहान ०७ बजे हाम्रो अबकाे अन्तिम गन्तव्य तनहुँकाे छाब्दीबाराही मन्दिरतर्फ गुड्याैं । बाटाे राम्रो थिएन । हामी बढ्दै गयाैं । दाउन्नेमा पुन: २ घण्टा जति जाममा परियाे । पटकपटक राेकिंदै यात्रा अघि बढ्दै थियाे । धुलाम्मे बाटाे र उखरमाउलाे गर्मिले बसभित्रकाे बसाइलाई पट्यारलाग्दाे पारेपनि आफू-आफूले लगेका खानेकुराहरु साटासाट गरेर खानुले यात्रालाई जीवन्त बनाएको थियाे । हाम्राे आजै फर्कने कार्यक्रम भएको र गन्तव्य निकै टाढा भएकाले बस रफ्तारमा थियो । छाब्दीबाराही पुगेर फर्कन नमिल्ने भएकाले आउँदा नारायणगढबाट हामीसँग मिसिनु भएका दुईजना तीर्थयात्री नारायणगढमै ओर्लिनु भयाे । समय घर्किंदै थियो । साँझ ६ बजे हामी छाब्दीबाराही मन्दिर पुग्यौं । मन्दिर बन्द भईसकेकाे थियाे । यति टाढाबाट धाएर आउँदा पनि दर्शन नपाएकोमा खिन्न मानेर मन्दिरकाे ढाेकामा नै पूजा गरेर फर्कनै लाग्दा देवी कृपाले अकस्मात् त्यहाँका पुजारी मन्दिरमा छुटेको सामान लिन आईपुगेकाले मन्दिरकाे ढाेका खुल्याे । केही साथीहरू त फर्किसक्नु भएकाे थियाे । बाँकी हामीले देवीकाे पूजाअर्चना, दर्शन र कुण्डकाे अवलोकन गर्‍यौं । दुई बर्ष अघि यहाँ आउन लाग्दा बाटाे बिग्रेकाले मन्दिर दर्शन गर्न नपाएको धाेकाे यसपटक पूरा भएकोमा मनमा सन्तोष लागिरहेको थियो ।

छाब्दी बाराही मन्दिर परिसरमा
रहेको मूर्ति

नेपालका विभिन्न शक्ति पिठहरु र धार्मिक तिर्थस्थलहरु मध्ये तनहुँ जिल्लामा अवस्थित छाब्दी बाराही मन्दिर पनि एक हो । माछाको पूजा गरिने नेपालकै संभवत एकमात्र यस मन्दिरमा मगर समुदायका पुजारी रहन्छन् । यस मन्दिरको कुण्डमा सुनको टीका लगाएको माछा छ भन्ने जनबिश्वास रहिआएको छ । औँसी, एकादशी र साउन महिनाभरी मन्दिर बन्द रहन्छ। उक्त समयमा देवि गुफा बस्न जाने मान्यता रहेको पाइन्छ । मन्दिरमा रहेकी देवीलाई  अठार पुराणका रचयिता भगवान वेदव्यासको माताको रुपमा पुजा गर्ने गरिन्छ ।

रात परेकाले माैसम चिसाे थियाे । खाना खाईवरी रातिको ८ बजे त्यहाँबाट काठमाडौं तर्फ हुँईकियाैं । यसपटकको यात्रामा जाने आधाजति तीर्थयात्रीसंग पहिलोपटक चिनजान भएकाे थियो । अधिकाशं सहृदयी हुनुहुन्थ्यो । बसकाे गति संगै मध्यरात पाैने ०१ बजे थानकोट पुगियो । बिहान चढेकै ठाउँमा यात्रीहरुलाई ओराल्दै घर (कुमारीगाल) पुग्दा बिहानकाे ०२ बज्नै लागेकाे थियाे । यसरी चारदिने हाम्रो तीर्थयात्राले भगवत्कृपाबाट पाँचौ दिन छाेएर पूर्णता पायाे । हामी आफू पुगेका देवी देवताकाे स्मरण र कुशल ब्यवस्थापनका लागि चालकदल र यात्रा ब्यवस्थापकहरुप्रति आभारी हुँदै घर फर्कियाैं ।   

तीर्थयात्रीहरुः 

सविता ढुंगाना, शिवप्रसाद ढुंगाना, सन्तु श्रेष्ठ, पुष्पलाल श्रेष्ठ, नानु कोइराला, राधिका गौतम, श्रीधर गौतम, कमला गौतम, शिरोमणि रिसाल, सरस्वती रिसाल, रत्नमाया गौतम, भवानी अधिकारी, मीना कट्टेल, अञ्जन कट्टेल, लक्ष्मी पाण्डे, संगीता उप्रेती, सुमित्रा पाण्डे, सरिता पाण्डे, उर्मिला पन्त (क), उर्मिला पन्त (ख), विश्वनाथ अधिकारी, सरिता अधिकारी, मञ्जु शाह, अप्सरा खड्का, रेणु खड्का, तारा बञ्जारा, कमला रेग्मी, कल्पना मिश्र र मुरारीराज मिश्र । 

          

✍ मुरारीराज मिश्र,

(उमामहेश्वर मार्ग, कुुमारीगाल, का.म.पा.– ७)